Տրանսֆերային գնագոյացման վերահսկման մեթոդաբանությունը ՀՀ օրենսդրության համատեքստում
Վերջին տարիներին հաշվապահական հաշվառման և հարկային ռիսկերի նվազեցման համար պատասխանատուների համար ավելացավ մի նոր ռիսկային տիրույթ՝ տրանսֆերային գնագոյացման հասկացողությունը։ Լինելով մեր երկրի տնտեսության համար բավականին նոր և չհղկված ոլորտ, կառավարությունը սահմանեց անտրամաբանական վարչական տուգանք։ Տրանսֆերայինի ծանուցումը սահմանված կարգով չներկայացնելու համար՝ 5 մլն ՀՀ դրամ։ Այս հոդվածը նպատակ ունի հակիրճ նկարագրելու տրանսֆերային գնագոյացման հիմական հասկացողություններն ու իմաստը, ինչը կարող է օգտակար լինել շատ հաշվապաների համար կազմակերպության ռիսկերի նվազեցման հարցում։
Աշխարհում լայն տարածում ունեցող հարկային վարչարարության գործիքներից մեկը՝ տրանսֆերային գնագոյացումն է, որը 2020 թվականից կիրառվում է նաև Հայաստանում։
Տրանսֆերային գնագոյացումը փոխկապակցված հարկ վճարողների միջև իրականացվող վերահսկվող գործարքներում՝ ապրանքների մատակարարման, ոչ նյությական ակտիվների օտարման, աշխատանքների կատարման և ծառայությունների մատուցման սահմանված ֆինանսական ցուցանիշների որոշման ընթացակարգն է։
Եվ պարտադիր չէ, որ նման դեպքերում տրանսֆերային գինը անպայմանորեն էապես շեղվի շուկայականից։ Գործնականում այն կարող է սահմանվել այնպես, որ մոտ լինի շուկայականին, սակայն միաժամանակ ի զորու լինի հարկային բազան հարկման բարձր դրույքաչափերի միջավայրից տեղափոխելու դեպի ցածր դրույքաչափերով ոլորտ՝ դրանով իսկ նվազեցնելով վերազգային կազմակերպության հարկային պարտավորությունները։
Տրանսֆերային գնագոյացման գլխավոր նպատակներից է փոխկապակցված անձանց միջև շահույթի տեղաշարժի կանխումը և հարկային կարգապահության բարելավումը։ Հարկային վարչարարության այս նոր գործիքի կիրառման տեսանկյունից՝ առաջին քայլը այդ անձանց շրջանակը պարզելն է, որոնց վերահսկվող գործարքների ընդհանուր գումարը գերազանցում է տարեկան 200 մլն դրամը։
Տրանսֆերային գնագոյացման տեսանկյունից փոխկապակցված որակվելու նպատակով նախատեսված են փոխկապակցվածության մի շարք չափանիշներ՝ մասնավորապես,
- 1․ հարկ վճարողներից մեկը ուղղակի կամ անուղղակի կերպով մասնակցում է մյուս հարկ վճարողի կառավարմանը, վերահսկմանը կամ մասնակցություն (բաժնետոմս, բաժնեմաս, փայաբաժին) ունի մյուսի կանոնադրական կամ բաժնեհավաք կապիտալում,
- 2․ միևնույն հարկ վճարողն ուղղակի կամ անուղղակի կերպով մասնակցում է երկու և ավելի հարկ վճարողների կառավարմանը, վերահսկմանը կամ մասնակցություն (բաժնետոմս, բաժնեմաս, փայաբաժին) ունի դրանց կանոնադրական կամ բաժնեհավաք կապիտալում,
- 3․ միևնույն հարկ վճարողի կողմից մյուս հարկ վճարողին ուղղակի կամ անուղղակի կերպով տրամադրված և (կամ) երաշխավորված փոխառությունների գումարի հանրագումարը գերազանցում է վերջինիս ընդհանուր ակտիվների հաշվեկշռային արժեքի 51 տոկոսը,
- 4․ հարկային տարում հարկ վճարողի ձեռնարկատիրական եկամուտների 80 տոկոսից ավելին ստացվել է մյուս հարկ վճարողին ապրանքների մատակարարման, նրա համար աշխատանքների կատարման և (կամ) նրան ծառայությունների մատուցման գործարքներից, բացառությամբ գույքի վարձակալության և (կամ) անհատույց օգտագործման, ոչ նյութական ակտիվների օտարման գործարքներից ստացվող եկամուտների և տոկոսների։
Վերահսկվող են համարվում այն գործարքները, որոնք իրականացվում են փոխկապակցված անձանց միջև: Եվ անկախ փոխկապակցված համարվելու հանգամանքի, հարկ վճարողի և հարկման ազատական համակարգեր ունեցող երկրներում գործող հարկ վճարողների հետ գործարքները համարվում են վերահսկվող: Հետևաբար, այն հարկ վճարողները, որոնց տարեկան գործարքները նման երկրներում գործող հարկ վճարողների հետ կգերազանցեն տարեկան 200 մլն դրամ շեմը, անկախ փոխկապակցված լինելու հանգամանքից, պարտավոր կլինեն հարկային մարմին ներկայացնել վերահսկվող գործարքների վերաբերյալ ծանուցման ձևը: Ուշադրության արժանի է այն հանգամանքը, որ 200 մլն դրամի շեմը կիրառվում է ոչ թե յուրաքանչյուր փոխկապակցված կողմի հետ գործարքների հանրագումարին, այլ՝ բոլոր փոխկապակցված կողմերի հետ գործարքներին:
Վերահսկվող գործարքների մասին ծանուցման ձևը ներկայացնելուց հետո, հարկային մարմինը կարող է պահանջել 30 աշխատանքային օրվա ընթացքում հարկային մարմին ներկայացնել վերահսկվող գործարքների վերաբերյալ փաստաթղթավորում:
Փաստաթղթավորումն իրենից ներկայացնում է վերահսկվող գործարքների վերաբերյալ բավականին ծավալուն տեղեկատվության ներկայացում, որից առավել կարևոր է վերահսկվող գործարքի՝ պարզած ձեռքի հեռավորության տիրույթի հաշվարկը: Արժանահավատ համադրելիներ գտնելու դեպքում, պարզած ձեռքի հեռավորության տիրույթ է համարվում ֆինանսական ցուցանիշի ամենափոքր և ամենամեծ արժեքների միջև ընկած տիրույթը, իսկ գոնե մեկ ոչ արժանահավատ համադրելիի դեպքում՝ կիրառվում է պարզ կվարտիլի մեթոդը (25-75%):
Երկրների մեծամասնությունն ունեն տրանսֆերային գնագոյացման կանոններ իրենց ներքին հարկային օրենսդրությամբ սահմանված: Այս կանոնները նախատեսում են, որ վերահսկվող գործարքների պահանջներն ու պայմանները չեն կարող տարբերվել չվերահսկվող գործարքների համար կատարվող պայմաններից: Այսինքն փոխկապակցված կողմերի միմիյանց ապրանքների, ծառայություններ և աշխատանքների գինը կլինեին նույնը, ինչ որ չփոխկապակցված կողմերի միջև։ Սա հենց պարզած ձեռքի հեռավորության սկզբունք է:
ՀՀ հարկային օրենսդրությամբ գործարքների համապատասխանությունը տրանսֆերային գնագոյացման վերաբերյալ իրավակարգավորումներին որոշվում է պարզած ձեռքի հեռավորության սկզբունքի հիման վրա։ Այսպես, ՀՀհարկային օրենսգրքով սահմանվում է, որ հարկ վճարողի իրականացված վերահսկվող գործարքի դեպքում հարկ վճարողի՝ շահութահարկով հարկման բազան և (կամ) ռոյալթիի բազան որոշվում են պարզած ձեռքի հեռավորության սկզբունքի համաձայն որոշված գների կամ այլ ֆինանսական ցուցանիշների հիման վրա։ Մեկ կամ ավելի վերահսկվող գործարքներում ներգրավված հարկ վճարողի՝ շահութահարկով հարկման բազան և (կամ) ռոյալթիի բազան համապատասխանում է պարզած ձեռքի հեռավորության սկզբունքի համաձայն որոշված գներին կամ այլ ֆինանսական ցուցանիշներին, եթե այդ գործարքների պայմանները չեն տարբերվում այն պայմաններից, որոնք կկիրառվեին համադրելի չվերահսկվող գործարքներում։
Վերահսկվող գործարքին համադրելի են համարվում այն գործարքները, որոնք համապատասխանում են համադրելիության գործոններին՝ համաձայն ՀՀ Հարկային օրենսգրքի 365-րդ հոդվածի:
Տրանսֆերային գնագոյացման մեթոդները 5-ն են՝
- - համադրելի չվերահսկվող գնի մեթոդը, որի դեպքում վերահսկվող գործարքի առարկայի գինը համեմատվում է համադրելի չվերահսկվող գործարքի առարկայի գնի հետ.
- - վերավաճառքի գնի մեթոդը, որի դեպքում վերահսկվող գործարքի առարկայի վերավաճառքից ստացված հավելագինը համեմատվում է համադրելի չվերահսկվող գործարքի առարկայի վերավաճառքից ստացված հավելագնի հետ.
- - «ծախսումներ գումարած» մեթոդը, որի դեպքում վերահսկվող գործարքի առարկայի մատակարարման ընթացքում կատարված ուղղակի և անուղղակի ծախսերի նկատմամբ կիրառված հավելագինը համեմատվում է համադրելի չվերահսկվող գործարքի առարկայի մատակարարման ընթացքում կատարված ուղղակի և անուղղակի ծախսերի նկատմամբ կիրառված հավելագնի հետ.
- - զուտ շահույթի մեթոդ, որի դեպքում վերահսկվող գործարքի արդյունքում համապատասխան բազայի, մասնավորապես, ծախսումների, իրացումների, ակտիվների նկատմամբ ստացված զուտ շահույթը համեմատվում է համադրելի չվերահսկվող գործարքի արդյունքում միևնույն բազայի նկատմամբ ստացված զուտ շահույթի հետ.
- - շահույթի բաշխման մեթոդ, որի դեպքում վերահսկվող գործարքին մասնակցող փոխկապակցված հարկ վճարողներից յուրաքանչյուրին հատկացվում է տվյալ գործարքից ստացված շահույթի կամ վնասի այն մասնաբաժինը, որը փոխկապակցված չհամարվող անձը կարող էր ակնկալել համադրելի չվերահսկվող գործարքին մասնակցելիս: Սույն կետի կիրառության իմաստով՝ գործարքից ստացվող շահույթ է համարվում այդ գործարքի գծով ստացվող եկամտի և դրա գծով ծախսերի դրական տարբերությունը:
