Հաշվապահական հաշվառման էվոլյուցիան, դրա պրակտիկան և տեսությունը
Քաղաքակրթության զարգացումը, ֆերմաների խոշորացումը պահանջում էին նյութական կրիչների վրա հաշվապահական հաշվառման մշակում և օգտագործում։ Միջագետքում դրանք կավե տախտակներ էին (պլանշետներ), Հին Եգիպտոսում՝ պապիրուսի մատյաններ, Ռուսաստանում՝ կեչու կեղևի տարրեր:
Հնում կատարվող տնտեսական հաշվառումը չի կարելի անվանել հաշվապահական հաշվառում
։ Ավելի շուտ, դա առաջնային հաշվառումն է, այն ինչը մենք այժմ անվանում ենք գործառնական հաշվառում: Հին Եգիպտոսում ՝ մ.թ.ա 3-րդ հազարամյակում,կար լավ կազմակերպված նյութական հաշվառում, Հին Բաբելոնում՝ նյութական հաշվառման հետ մեկտեղ, շատ զարգացած է եղել աշխատուժի հաշվառումը։ Պարսկաստանում կազմակերպվել է պետական ծախսերի պետական վիճակագրություն։ Չինաստանում 7 հազար տարի առաջ առանձին ապրանքների համար կազմվել են նյութական հաշվեկշիռներ։
Հունահռոմեական քաղաքակրթության ժամանակ ի հայտ են եկել հաշվապահական հաշվառման այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են գույքագրումը և ընթացիկ հաշիվները (փոխադարձ հաշվարկները), ծնվել են վարկային և վարկային գործարքների հաշվառումը։ Տնտեսական հաշվառման համակարգը դարձել է ավելի կատարյալ, բայց նյութական հաշվառումը պահվում էր փողի և կանխիկ հաշվարկների հաշվառումից զատ։Տեղական խնդիրները լուծելու համար կիրառվում էր հաշվեկշռային մեթոդը։
Միջնադարի տնտեսական հաշվառումն իր վաղ շրջանում շատ չզարգացավ։ Հաշվապահական տարրերը պահպանվել են հիմնականում վանքերում և խոշոր տնտեսություններում։ Այս ժամանակ նրանք սկսեցին վարել հաշվապահական հաշվառման գրքեր: Աստիճանաբար գույքային հաշիվները հաշվառման մեջ սկսեցին առանձնանալ ըստ դասակարգման խմբերի, դրամական ֆոնդերի և հաշվարկների։ Հաշիվներում նրանք սկսեցին առանձնացնել դեբետային և կրեդիտային հաշիվների մուտքերը, բայց գրանցումները պահվում էին առանձին մատյաններում: Առաջացավ նոր երևույթ՝ եկամուտների և ծախսերի հաշվառում և հաշվետվություն։ Սկսեցին հայտնվել տրակտատներ, որոնք նկարագրում էին հուսալի հաշվառման պահանջները: Հաշվետվությունը ձեռք բերեց հրապարակայնություն։ Տնտեսական հաշվառման առաջանցիկ, համակողմանի զարգացումը ստեղծեց անհրաժեշտ նախադրյալներ հաշվապահական հա
շվառման առաջացման համար։Գոյություն ունի հաշվապահական հաշվառման զարգացման հինգ հիմնական ժամանակաշրջան
♦1 շրջան Ապրանքա-դրամական հարաբերությունների առաջացման պահից մինչև 17-րդ դարի վերջը։ Այս ժամանակաշրջանը բնութագրվում է հետևյալով. արտադրական արտադրություն; բնական փոխանակման և ապրանք-փողային հարաբերությունների համակեցություն։ Հաշվապահական հաշվառման ձևավորման շրջանի գագաթնակետը կրկնակի մուտքագրման մեթոդի լայն տարածումն էր:
Կրկնակի մուտքագրումը ռեկորդ է, որի արդյունքում յուրաքանչյուր բիզնես գործարք արտացոլվում է հաշվապահական հաշվում երկու անգամ՝ մի հաշվի դեբետում և միևնույն ժամանակ նույն գումարով մեկ այլ հարակից հաշվի կրեդիտում:
♦ 2-րդ շրջան ։ 17- 18-րդ դարի վերջ: Այս ժամանակաշրջանը բնութագրվում է հաշվապահական հաշվառման համակարգվածության հիմունքների նկատմամբ միասնական մոտեցումներով: Այսպիսով, մինչև 18-րդ դարի կեսերը գերիշխում էր «հաշվապահության զարգացած իտալական ձևը». ավելի ուշ Հելվիգը (1774) առաջարկեց «Դրամարկղային մեթոդը»։
♦ 3-րդ շրջան ։ 18 - 19-րդ դարի վերջ։ Այս ընթացքում տպագրվել են հաշվապահական հաշվառման վերաբերյալ մեծ թվով աշխատություններ, ի հայտ են եկել հաշվապահական տեսություններ՝ Ֆրանսիայում՝ իրավական, Իտալիայում՝ տնտեսական, Գերմանիայում՝ կամերալ։ Այս ընթացքում ձևավորվել են հաշվապահական հաշվառման գիտության հիմնական ուղղությունները, որոնցով էլ ընթացել է նրա հետագա զարգացումը։
♦4-րդ շրջան։ 19 - 20-րդ դարի սկիզբ։Հաշվապահական հաշվառման՝ որպես գիտական գիտելիքների բնագավառի ձևավորման շրջան։ Հեղինակներից շատերը ձգտում էին ձևակերպել հաշվապահական հաշվառման տեսական հիմքերը, որոշել այն երևույթները, որոնց ուսումնասիրությունն այս գիտության առարկան է:
♦5-րդ շրջանը ։ Քսաներորդ դարի սկիզբից մինչ այժմ մշակվում են արտաքին շուկայական միջավայրում տնտեսվարող 
սուբյեկտների գույքային և իրավական կարգավիճակի գնահատման սկզբունքները՝ ապագայում տնտեսական օգուտներ ստանալու արդյունավետ տնտեսական որոշումների ընդունման հետ կապված։Մշակվում և ներդրվում են
հաշվապահական հաշվառման և աուդիտի միջազգային ստանդարտները։
Այսպիսով, հաշվապահական հաշվառման պատմությունը հասնում է շատ դարերի, որոնց զարգացման գործում յուրաքանչյուր երկիր իր արժանի ներդրումն է ունեցել։
